برگهائی از تاریخ اسکو

واقعه کشف حجاب

واقعه کشف حجاب سلسله وقایعی است که به دنبال تصویب قانونی در  ۱۷ دی ۱۳۱۴ش در ایران رخ داد و به موجب آن، زنان و دختران ایرانی از استفاده چادر، روبنده و روسری منع شدند. این قانون اوج سیاست‌های رضاخان در زمینه تغییر لباس بود که از سال

۱۳۰۷ش آغاز شده بود. این سیاست‌ها واکنش‌هایی از جمله قیام مسجد گوهرشاد را در پی داشت. با درخواست علما، این قانون در سال ۱۳۲۳ش در دوره حکومت محمد رضا پهلوی لغو شد.

به باور تاریخ ‌نگاران، سفر رضا شاه به ترکیه در ۱۳۱۳ش، بر نگرش او درباره میزان عقب‌ماندگی ایرانیان نسبت به ترک‌ها اثرگذار بود و او را نسبت به اجرای کشف حجاب مصمم کرد.

مأموران انتظامی مجاز بودند زنان محجبه را تعقیب نموده و به منزل آن‌ها وارد شوند، صندوق‌های لباس آن‌ها را تفتیش کرده و اگر چادر بیابند به غنیمت برده یا آن را پاره کنند. به وزارت معارف نیز دستور داده شده بود که در کلیه مدارس دخترانه، معلمان و دانش‌آ‌موزان بدون حجاب باشند و در غیر این صورت به مدارس راه داده نشوند. کلیه حکام ولایات نیز دستور داشتند از پذیرفتن زنان

 باحجاب که به ادارات مراجعه می‌کردند، خودداری به عمل آورند. اما از سوی دیگر، مطابق بخشنامه و متحدالمال‌هایی که از طرف دولت صادر می‌شد، شهربانی موظف بود که در نهایت حفظ امنیت از هر نوع سوء احترام به زنان بدون حجاب جلوگیری کند.

زن های محجبه حتی برای انجام کارهای شخصی شان مثل استحمام به مشکل می‌خوردند چه برسد به فعالیت‌های اجتماعی و ترقی! در اتوبوس زن با حجاب را راه نمی‌دادند. ادارات دولتی به زنان محجبه اجازه ورود نمی‌دادند. پاسبان‌ها زنانی را که حجاب داشتند ولو یک روسری کتک می‌زدند و به آنها اهانت می‌کردند حتی بعضی از مأمورین زنهایی که پارچه روی سر انداخته بودند را اذیت می‌کردند و  آن پارچه را از سر آنها کشیده و پاره پاره می‌کردند و اگر زن فرار می‌کرد، او را تا توی خانه‌اش تعقیب می‌کردند. آنان به این هم اکتفا نکرده، اتاق زنها و صندوق لباس آنها را تفتیش کرده، اگر چادر از هر قبیل می‌دیدند، پاره پاره می‌کردند یا به غنیمت می‌بردند.

علی اصغر حکمت وزیر وقت معارف دو دوره پهلوی اول بود که برنامه‌ریزی برای مسئله کشف حجاب را برعهده داشت. او در کتابی نوشته که پس از کشف حجاب به نزد شاه رفت و به دو مسئله اعتراض کرد. یکی از این دو مسئله را چنین ابراز می‌دارد:‌ « این روزها مأمورین پلیس و بعضی حکام بزور و اجبار در کوچه و بازار در کشف حجاب سعی میکنند و برای زنها خیلی مزاحمت فراهم می‌کنند. این کار تولید عکس العمل خواهد کرد». این درخواست با تغییری در عملکرد رضا شاه واقع نشد.

شدت تبلیغات بر ضد حجاب چنان گسترده بود که بسیاری از زنان معتقد و مؤمن که با مشکل منع استفاده از چادر مواجه بودند، ‌منزوی شدند و بخشی از زنان که فعالیت‌های اجتماعی داشتند از این فعالیت‌ها دور ماندند. عده‌ای نیز بنا به ذوق و سلیقه خویش با پوشیدن پالتو و مانتو و سرکردن چارقد و شال‌گردن یا استفاده از کلاه‌های بزرگی که تمام موهای آن‌ها را در برمی‌گرفت‌، سعی می‌کردند حجاب اسلامی را حفظ کنند. اما دولت برای مقابله با این قبیل اقدامات نیز متحدالمالی به شماره ۲۹۷۰ مورخ ۱۱/۳/۱۳۱۵ صادر کرد مبنی بر اینکه از استعمال چارقد بانوان جلوگیری به عمل می‌آید.

اینک برای نمونه دو مورد از اسناد مربوط به کشف حجاب در آذربایجان درج می‏شود:

سند شماره ۱

تاریخ صدور ۱/۵/۲۰

وزارت کشور

استان سوم

بخشداری تبریز

گزارش واصله از هنگ امنیه ۳ لشگر شمالغرب حاکی است که در دهات حوزه مسمر و صحرا، نهضت بانوان به طوری که منظور نظر اولیای امور می‏باشد، پیشرفت ننموده و بانوان با همان لباس و چادرشب‌های سابق در انظار عمومی ایاب و ذهاب می‏نمایند. چون این موضوع مورد توجه خاص ماست و باید مراقبت و اهتمام کامل در جلوگیری از این اقدامات بی‏رویه اهالی به عمل آید، مقتضی است به دهدار سردرود و کدخدایان حوزه تابعه اکیداً قدغن فرمایند که در این مورد همه گونه کوشش و جدیت به عمل آورده و از رفت و آمد بانوان با چارقد و چادر ممانعت نمایند. به هنگ امنیه نوشته شد که به مأمورین مربوطه دستور دهند در پیشرفت این منظور با مأمورین تابعه کمال همراهی و تشریک مساعی معمول دارند.

منتظرم  نتیجه اقدامات و پیشرفتی را که در این باب به عمل آمده است مرتباً به اطلاع این جانب برسانند.

فرماندار شهرستان تبریز محمود هدایت

رونوشت برای مراقبت کامل در اجرای دستور بالا به بخشداری فرستاده شود ـ فرماندار شهرستان تبریز محمد هدایت

سند شماره ۲

تاریخ ۲۱/۴ ماه ۱۳۱۹

فرمانداری تبریز

شهرداری اسکو پیوست

محرمانه مستقیم

جناب آقای فرماندار تبریز

به طوری که مشاهده می‏شود، وضعیت حجاب و اتحاد شکل این صفحات، چندان موافق با منویات دولت نبوده و با قوانین و مقررات مملکتی مخالفت فاحش دارد. شکلاً در خود اسکو خانم‌ها عموماً دارای چادر سیاه و چادر نماز و آنهایی که قدری متمدن هستند،  روسری بزرگی که تا نصف تنشان را می‏پوشاند دارند و خانم‌های اطراف مانند زنان قدیم دارای چادر شب‌های سیاه و چاقچور هستند. در حدود ۵۰ نفر بیشتر معمم در اسکو ۱۰۰ نفر بیشتر در خسروشاه و توابع وجود دارد که بعضی عنوان امام جماعت و بعضی عنوان روضه خوان و غیره را دارند. نظر به اینکه اهالی این صفحات در عمومیت ماجراجو و مذهبی هستند و ممکن است با کوچک‏ترین اقدام، مأمور را متهم و یا توهین هم وارد آورند، عقیده دارم به ایشان بنویسید اصلاح این وضعیت با خود شماست. چون هنوز شهربانی آنجا دایر نشده، انجام این امر به امنیه واگذار شود. صلاح نیست بلکه خود شما آن هم به زبان خوش و حسن تدبیر وسایلی برانگیزید که عموم این رویه را ترک کنند.

خشونت و فرهنگ، اسناد محرمانه کشف حجاب، تهران، مدیریت پژوهش سازمان ملی اسناد، تهران، ۱۳۷۱؛ تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۷۸؛ حکایت کشف حجاب، واحد تحقیقات مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۷۳؛ واقعه کشف حجاب، اسناد منتشر نشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان، به اهتمام مرتضی جعفری، صفر اسماعیل زاده، معصومه فرشچی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی و مؤسسه پژوهشهای فرهنگی،۱۳۷۱٫

خشونت و فرهنگ، اسناد محرمانه کشف حجاب، تهران، مدیریت پژوهش سازمان ملی اسناد، ۱۳۷۱، ص ۳۹٫

همچان که از متن دستوراالعمل‌های اسناد فوق معلوم می‌گردد، در آن زمان در اسکو نیز همانند سایر مناطق موضوع رعایت کشف حجاب با شدت  تمام پیگیری و سعی بر اجرای کامل آن می‌شد! اما این موضوع در اسکو با مقاومت مردم بخصوص زنان مواجعه گردیده بود. در این میان مردان و اکثر قریب به اتفاق اهالی چندان روی خوشی به این مسئله نشان نمی‌دادند و این موضوع باعث مقاومت و درگیری آنان با مأموران یا فراشان حکومتی منجر می‌گردید.

در اسکو با این نوع برخوردها با سه روش یا بهتر می‌توان گفت با سه نوع تاکتیک برخورد می‌گردید:

روش اول این بود که، چون اکثر زنان در روز روشن  به کارهای ضروری خارج از منزل مراجعه می‌کردند، یا جهت دید و بازدید اقوام و حتی مراجعه به پزشک و اسحمام از منزل خارج می‌شدند، روش کاری خود را تغییر داده و با هماهنگی همسر یا فرزندان ذکور خود آنرا به شب هنگام موکول می‌کردند. جهت استحمام هم از حمام‌های عمومی موجود در هر محله باید استفاده می‌شد. لذا این امر مهم را نیز به صبح زود قبل از روشنائی و بر آمدن آفتاب تغییر می‌دادند.

روش دوم که کمی مخاطره آمیز از تاکتیک اولی بود، تعیین و گذاشتن نگهبان از مردان و پسران فامیل یا دیگر آشنایان در فاصله‌های متفاوت در کوچه پس کوچه‌های محلات بود. با این روش اگر مأموری از دور مشاهده می‌شد با علامت دادن زنان را متوجه امر می‌کردند تا بدین طریق از جزند برخورد توهین آمیز بدور باشند. البته در آنزمان در اسکو به علت نبود مأمور حکومتی وظایف مأموران دولتی را فراشان وابسته به حکومت انجام می‌دادند.

اما در روش سوم، مردم بخصوص جوانان سعی می‌کردند با تطمیع فراشان آن هم با دادن مقدار کمی بادام و گردو یا چیزهای دیگر فراش را از عمل خود باز دارند. ضمناً به علت بومی بودن فراشان در اکثر مواقع از برخوردهای خشن در امر کشف حجاب خودداری می‌شد.

همچنان که در اسناد فوق نیز به آن اشاره شده عدم رعایت مقررات سفت و سخت کشف حجاب در اسکو باعث ناراحتی مقامات بالا به خصوص شخص استاندار را به همراه داشته است:« به طوری که در خود اسکو مشاهده می‏شود، وضعیت حجاب و اتحاد شکل

چندان موافق با منویات دولت نبوده و با قوانین و مقررات مملکتی مخالفت فاحش دارد. چون هنوز شهربانی آنجا دایر نشده، انجام این امر به امنیه واگذار شود. خود شما آن هم به زبان خوش و حسن تدبیر وسایلی برانگیزید که عموم این رویه را ترک کنند »

از کتاب در حال تدوین « اسکو در گذر تاریخ » نوشته مهدی عارفی اسکوئی